Pierwsza z trzech powieści historycznych będących częścią Trylogii, napisanej dla pokrzepienia serc przez Henryka Sienkiewicza. W powieści przeplata się wątek walk polsko-kozackich w latach 1648-1651 z historią miłosną Jana Skrzetuskiego i Heleny Kurcewiczówny. Na kartach książki pojawiają się także "Mały Rycerz" - Michał Wołodyjowski - pierwsza szabla Rzeczypospolitej, beznadziejnie zakochany w Helenie Jurko Bohun, jak również dwie ważne postaci historyczne epoki: Bohdan Chmielnicki i Jeremi Wiśniowiecki. Poznajemy także przebiegłego i pełnego poczucia humoru Jana Onufrego Zagłobę, obdarzonego ogromną siłą i życzliwego Longinus Podbipiętę i sługę Skrzetuskiego Rzędziana. W 1999 roku powieść Ogniem i mieczem, jedno z najważniejszych dzieł w literaturze polskiej, została zekranizowana - powstał film fabularny oraz serial telewizyjny w reżyserii Jerzego Hoffmana.